THÀNH NÊ LÊ, ĐỒ SƠN - THỜI ASOKA VÀ CHÙA ĐÓT SƠN, TIÊN LÃNG HẢI PHÒNG Đ

THÀNH NÊ LÊ, ĐỒ SƠN - THỜI ASOKA VÀ CHÙA ĐÓT SƠN, TIÊN LÃNG HẢI PHÒNG Đồng Thị Hồng Hoàn - Hội sử học Hải Phòng Địa chất vùng đất Đồ Sơn giáp với huyện Tiên Lãng, tp Hải Phòng là vừng đất cổ. Qua báo cáo khoa học: “Di sản địa chất trên bán đảo Đồ Sơn, Hải Phòng”của 3 tác giả Tạ Hoài Phương, Nguyễn Hữu Cử và Trần Đức Thạnh (Trường Đại học Khoa học Tự nhiên, Đại học Quốc gia Hà Nội; Viện Tài nguyên và Môi trường biển, Viện Khoa học và công nghệ Việt Nam) cho biết khu vực Đồ Sơn là bán đảo cổ sinh, có dấu vết sự sống của các sinh vật đã có trên dưới 400 triệu năm tuổi. Các dấu tích giọt mưa cổ ở vách đá khu du lịch Hòn Dấu cách nay đến gần 400 triệu năm. Các nghiên cứu khoa học trên cho thấy bán đảo Đồ Sơn là mảnh đất cổ xưa có hàng triệu năm tuổi, là nơi lưu giữ nhiều bí ẩn của thời gian mà hiếm nơi nào có được. Giáp quận Đồ Sơn là huyện Tiên Lãng, qua các tư liệu sử học và khảo cổ học mộ thuyền xã Quyết Tiến được phát hiện ở huyện Tiên Lãng vào năm 1997 cho thấy từ xa xưa, vùng đất Tiên Lãng đã là điểm tụ cư của người Việt cổ. Tại tổng Kinh Lương xưa, thuộc huyện Tiên Lãng ngày nay từ thế kỷ thứ V đã xuất hiện chùa Đót Sơn nằm trong một vùng văn hóa Câu Lâu cổ. Đây là một mạch văn hóa hướng biển thuộc mạch cửa Sông Thái Bình, một vùng đất theo mô tả của các sử gia là một thương cảng, cửa ngõ mở ra đối với đất nước, nơi hội được các nguồn lực phát triển và là điểm đầu đi lên Long Biên và thành Luy Lâu cổ Bắc Ninh trong suốt lịch sử dân tộc. Các thư tịch của các nhà hàng hải, thương nhân châu Âu (chủ yếu là người Anh và người Hà Lan) có liên quan đến xứ Đàng Ngoài trong thế kỷ XVII - XVIII cho biết 2 đô thị chính lúc đó là Kẻ Chợ (Thăng Long) và phố Hiến, họ còn nhắc nhiều đến 2 địa danh khác là Batsha (một số tài liệu viết là Batshaw hay Battshaw) và Domea. Về vị trí chính xác của địa danh Batsha, nơi được các nhà hàng hải châu Âu khi thì gọi là một làng chài, khi thì được gọi là bến cảng (port, habour), cho đến nay các nhà nghiên cứu lịch sử và khảo cổ vẫn chưa thống nhất. Tựu trung là sự tranh cãi giữa 2 quan điểm: quan điểm thứ nhất cho rằng địa danh Batsha trong các thế kỷ XVII - XVIII thuộc khu vực Đồ Sơn - Kiến Thụy gần cửa sông Văn Úc hiện nay, còn quan điểm thứ hai cho rằng Batsha thuộc địa bàn huyện Tiên Lãng ngày nay ở nơi gần cửa sông Thái Bình… Vùng đất “Câu Lậu giáp sông, nước sông đối với(?) An Định chảy vào sông Uất”; An Định ở phía đông Câu Lậu - đất gần biển mà nước chảy vào sông Uất” mà nhiều cuốn sách như “Thủy Kinh Chú”của Lịch Đạo Nguyên; hay Đặng Xuân Bảng trong “Sử học bị khảo” đã đề cập. Huyện Tiện Lãng là huyện giáp sông Văn Úc và sông Thái Bình. Đồ Sơn, Kiến An; Cát Bà, An Biên, Hải An, Thủy Nguyên (thuộc An Đinh xưa) đều ở phía đông Tiên Lãng (Câu Lậu). “Bến đò Quan Tắc” mà sách “Thủy Kinh chú sớ” (do Lịch Đạo Nguyên chú- Nguyễn Bá Mão dịch, NXB Cổ Tịch, Giang Tô TQ- 1999) viết: “…xuất phát từ phía đông huyện Tiên Lãng (Câu Lậu) đi qua huyện An Định và Trường Giang (sông) của Bắc Đái. Trong sông, có nơi vua Việt vương đúc thuyền đồng…” (Từ cửa sông Văn Úc ngược lên núi Voi - khu vực này dày đặc các di vật đồng thuộc văn hóa Đông Sơn- tương đương thời đại Hùng Vương- Âu Lạc)”… Khi nước triều rút, người ta còn thấy dấu vết. Sông lại chảy về phía đông (chảy ra biển), cách sông có thành NêLê (phía đông nam Tiên Lãng- Câu Lậu thời Hán là 9 ngon núi Đồ Sơn và đảo Cát Bà). Sách “Giao châu ký”: Thành Nê Lê ở phía đông nam huyện Định An, cách sông bảy dặm, tháp và giảng đường do vua A - Dục dựng vẫn còn…” Các di tích đền thờ thời đại Hùng Vương- tương đương với văn hóa Đông Sơn khu vực này là Đền Bì, ở tổng Tử Đôi, huyện Tiên Lãng; Đình Chi Lai, Xuân Sơn núi Voi thờ Cao Sơn Đại Vương, một bộ tướng tâm phúc của Hùng Duệ Vương; Đền thờ Hùng Sơn (xã Nghĩa Lộ, huyện Cát Hải). Đình Tiểu Trà, Hưng Đạo, Kiến Thụy nay thuộc quận Dương Kinh, Hải Phòng thờ Đức Thánh Nam Hải Đại Vương, họ đều là những vị tướng tài đức thời Hùng Vương được nhân dân quanh vùng Đồ Sơn và Tiên Lãng thờ phụng đến ngày nay. Văn bia chùa Đót Sơn, xã Cấp Tiến, huyện Tiên Lãng, cho biết cổ tự Chuyết Sơn hay Non Đông (hai tên trước đó của Chùa Đót Sơn) cho biết được xây dựng từ những năm 502-543, là trung tâm Phật giáo tại vùng cửa biển quan trọng, là dấu mốc ra đời của hàng chục ngôi chùa khác ở trong vùng, trong đó có hẳn một kho chứa Kinh đặt ở Chùa Thiên Tộ (Phác Xuyên - Bạch Đằng. Điều may mắn là chùa Đót Sơn còn lưu lại cây Bồ Đề gốc Ấn Độ trên nghìn năm tuổi, chùa Đót Sơn là lời lý giải thấu đáo về sự du nhập của Phật giáo vào Việt Nam và cùng với các di sản văn hóa khác của vùng đất, về vai trò của vùng đất cửa Sông Văn Úc và sông Thái Bình trong hệ thống hải thương quốc tế trong suốt thời kỳ dài của lịch sử thời kỳ đầu dựng nước và giữ nước của dân tộc. Chùa Đót Sơn cũng như Đền thờ những vị Thần giữ đất, giữ biển tại các khu vực này là đại diện cho nền văn hóa Câu Lâu, nền văn hóa hướng biển và giữ biển của Việt Nam. Sau này, do bồi lấp biển lùi xa, vùng đất cổ Câu Lâu chìm vào quên lãng khiến cho các sử gia không thể nào xác định chính xác đâu là thương cảng Câu Lâu và Đò Mè (Domea) cổ. Văn bia trùng tu chùa Càn Thiên (nay gọi là chùa Quần Mục, huyện Kiến Thụy) được dựng tháng tư năm Bính Tuất, triều vua Phúc Thái (1646) ở ngay sát cửa sông Văn Úc, Đồ Sơn, được dịch như sau: “Nơi đây, phía đông Đồ Sơn có chùa Triêu Lai; phía tây có núi Đối; hướng nam là cửa Tân Hải; phía Bắc là Lão Phong có sông lớn… Đây là nơi tụ họp hiền tài. Trên đường tấp nập ngựa xe của du khách và các bậc công khanh. Nhiều dấu tích đô hội của các bậc sĩ tử, thương gia tứ phương. Hàng hóa, của cải từ khắp nơi về đây. Thật là một danh lam thắng cảnh –“Đệ Nhất Trời Nam”, nơi đặt chân của các bậc anh hùng chốn đại dương… “. Quả đúng là “nơi đặt chân của các bậc anh hùng chốn đại dương”, mảnh đất thiêng của nữ tướng Lê Chân trấn ải xứ Hải Đông; của “Thống Chế kiêm Thủy đạo Nguyên soái” Phạm Đàm ở Lễ Hợp, Tam Đa, Vĩnh Bảo; Đô đốc Hải quân thời Lý Ngô Lý Tín(6) - đền Gắm, Tiên Lãng, người có công có công dẹp hải tặc ở Quán Trang (sông Văn Úc), sau đó ông lại tiếp tục đánh chìm hàng trăm chiến thuyền quân Mông – Nguyên ở cửa biển Đại Bàng (biển Đồ Sơn); cũng là nơi Lý Dương Côn và Lý Long Tường(7) triều Lý, Trần di tản sang đất Cao Ly (Nam Bắc Triều Tiên), và Mạc Đăng Dung với triều đại nhà Mạc ở Dương Kinh- Kiến Thụy đã làm rạng danh cho nhân tài nước Việt nhiều triều đại. Niên đại văn hóa Đông Sơn mở đầu vào khoảng thế kỷ thứ VIII - VI TCN và kết thúc ở thế kỷ thứ I – II” là phù hợp với niên đại thành Nê Lê cổ và thời kỳ Asoka cử đoàn truyền giáo sang Đông Nam Á, với thời kỳ cuối của văn hóa Đông Sơn - cuối thời đại Hùng Vương, thời đầu của An Dương Vương. Các di tích dầy đặc văn hóa khảo cổ Đông Sơn ở Hải Phòng chứng minh sự phát triển rực rỡ, nối liền Luy Lâu và Thủy Nguyên, núi Voi, Câu Lâu -Tiên Lãng vào bằng cửa biển Đồ Sơn, qua sông Văn Úc, Hải Phòng đến Lục Đầu để vào Luy Lâu, khiến nơi đây đã trở thành trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa lớn nhất của đất nước ở vùng biển Đông Bắc thời bấy giờ. Câu chuyện về Chử Đồng Tử đã cùng nhà buôn ngoại quốc về vùng sông, biển sầm uất này để buôn bán, lấy nước ngọt, gặp và được sư Bần (sư Phật Quang) Đồ Sơn, Hải Phòng truyền đạo Phật cho. Trên đường về, cũng bằng đường sông Chử Đồng Tử từ Đồ Sơn dọc theo sông Đa Độ qua thôn Cốc Liễn, xã Minh Tân, huyện Kiến Thụy, gặp và cứu con bà Đa người làng này. Hiện nay vẫn còn miếu thờ Chử Đồng Tử do bà Đa và dân làng dựng tại khu vực gần Đồ Sơn. Thời xưa để giao thương với các nước xung quanh thì cửa biển vào chính của Giao Chỉ là cửa sông Bạch Đằng và sông Lục Đầu (đổ ra cửa biển Đại Bàng- Đồ Sơn). Dọc đường đi quan trọng này hình thành các trạm dừng chân buôn bán như Thủy Nguyên, Đồ Sơn, Núi Voi, Tiên Lãng (đều thuộc Hải Phòng ngày nay). Các thương nhân ngoại quốc đi lên phía Bắc hoặc xuống phía Nam hay vào nội địa đều phải qua vùng sông biển xứ Đông xưa- nay là Hải Phòng. Họ dừng chân buôn bán, nghỉ ngơi hay lấy nước ngọt như Chử Đồng Tử. Ở Vạn Bún, Đồ Sơn vẫn còn 1 giếng cổ và tiếp tục cấp nước cho nhân dân trong vùng đến tận ngày nay, xã Đoàn Xá- Kiến Thụy còn mấy giếng cổ (1 số giếng đã bị lấp). Như vậy, xưa kia khu vực quanh bán đảo Đồ Sơn là nơi cung cấp nước ngọt cho các thương thuyền khi qua khu vực này. Các hiện vật khảo cổ ở Hải Phòng, cho ta thấy các nghề sơn, nghề mộc đạt trình độ cao, thậm chí các đồ nghề mộc cách đây 2000 năm trong mộ Đường Dù không khác ngày nay là mấy. Tac giả Lưu Hân Kỳ trong Giao Châu ký, viết rằng: "Thành Nê Lê ở phía đông nam huyện Định An, cách sông bảy dặm, tháp và giảng đường do vua A - Dục dựng vẫn còn. Những người đốn hái củi gọi là Kim tượng (NêLê thành tại Định An huyện, đồng nam cách thủy thất lý, A Dục vương sở tạo tháp giảng đường thượng tại hữu, thái tân giả vân thị kim tượng). Thành NêLê ở phía đông nam huyện An Định, vì ở phía đông nam huyện An Định, tức là phía sát biển chính là vùng đất của Hải Phòng ngày nay. Nêlê chắc chắn là thành tự nhiên, 3 mặt xung quanh là biển, một mặt là sông Họng bao bọc. Thuyền bè của các thương gia nước ngoài qua cửa biển Nêlê Đồ Sơn đến Văn Lang, Âu Lạc để trao đổi hàng hóa bằng đường biển hoặc đường sông đều rất tiện lợi. Đi lối cửa sông Văn Úc (lấy núi Voi làm mốc) vào đất liền hay ra biển là cửa sông Bạch Đằng để tiến vào Luy Lâu, Kẻ Chợ hay thậm chí trước thời gian này người ta cũng có thể đến Phong Châu dễ dàng. Đồ Sơn - Nêlê quả thật là cửa ngõ giao tiếp với thế giới bên ngoài, khi mà giao thông thời cổ đại. Theo “Thủy Kinh Chú”: thành Nêlê ở phía Đông Nam huyện An Định, mà khu vực này chỉ duy nhất có bán đảo Đồ Sơn nhô hẳn ra biển theo hướng đông nam. Chúng tôi xin lược dẫn một số sử sách viết về thành NêLê ở An Định xưa: - Sách “Thái bình hoàn vũ ký” của Nhạc Sử (thời Tống), chép “Có thành NêLê ở đông nam huyện An Định đời Hán”. - Những người theo Claude Madroll (Le Tonkin ancien BEFEO, XXXVII, 1937, 262-332), căn cứ theo tên thành Nê Lê, giải thích Nê Lê là bùn đen. Từ đó cho rằng Nê Lê ở vùng Đồ Sơn - Hải Phòng, bởi vùng này có nhiều bùn đen. - Dẫn lại “Giao Châu Ký” của Lưu Hân Kỳ (viết trong những năm 360 - 420): “Thành Nê Lê ở phía đông nam huyện Định An, cách sông bảy dặm, tháp và giảng đường do vua A - Dục dựng vẫn còn. Những người đốn hái củi gọi là kim tượng”. (NêLê thành tại Định An huyện, Đông Nam cách thủy thất lý, A-Dục vương sở tạo tháp giảng đường thượng tại hữu, thái tân giả vân thị kim tượng). - “Thủy kinh chú sớ” của Lịch Đạo Nguyên, Nguyễn Bá Mão dịch (Q.XXXVII- T.433- quyển 37, trang 433), NXB Thuận Hóa 2005, viết: "Bến đò Quan Tắc xuất phát từ đó, song nó từ phía đông huyện đi qua huyện An Định và Trường Giang của Bắc Đái. Trong sông, có nơi vua Việt vương đúc thuyền đồng. Khi nước triều rút, người ta còn thấy dấu vết. Sông lại chảy về phía đông, cách sông có thành NêLê, người ta bảo là do "vua A - Dục dựng" (Độ Định huyện Bắc Đái Trường Giang. Giang trung hữu Việt Vương sở đào đồng thuyền, triều thủy thối thời, nhân hữu kiến chi dã. Kỳ thủy hựu đông lưu, cách thủy hữu NêLê thành, ngôn A - Dục vương sở trúc dã). - Sách “Sử học bị khảo” của Đặng Xuân Bảng ghi rằng: “Câu Lậu giáp sông, nước sông đối với(?) An Định chảy vào sông Uất” thì An Định ở phía đông Câu Lậu - đất gần biển mà nước chảy vào sông Uất”. Trong: “Từ điển Bách khoa địa danh Hải Phòng” ghi rằng đất Câu Lậu chính là một phần đất của Hải Phòng ngày nay. - Mảnh đất Đồ Sơn thuộc cửa sông Văn Úc, một bên là Đồ Sơn (là một phần của vùng đất cổ An Định- Định An thời Bắc thuộc), kế bên là Câu Lâu- thuộc Tiên Lãng ngày nay cho thấy đây là mảnh đất được xác nhận trong cuốn “Từ điển bách khoa địa danh Hải Phòng” khẳng định miền đất Tiên Lãng ngày nay chính là một phần đất huyện Câu Lậu (đời Hán) xưa kia. Tác giả Đỗ Thị Hảo chủ biên trong cuốn “Văn bia Tiên Lãng”, xác nhận các bia “Hoàng Đồ củng cố”; “Trùng tu Thiên Phúc kiều bi”; “Thạch kiều bi ký”; “Nhất hưng công Đàm Thị quán cổ tích bi ký”… cho biết vùng đất cổ Tiên Lãng giáp với Đồ Sơn từng là thương cảng thịnh vượng và giao thương sầm uất nơi, qua những bản rập bia cổ còn lưu lại ở viện Hán Nôm. Các tác giả đã nghiên cứu vấn đề bảo tháp Asoka ở thành cổ NêLê ở Đồ Sơn: • Phương Tây có Ma - đờ - rôn (Claude Madroll) • Trung Quốc có Lưu Hân Kỳ, Lịch Đào Nguyên (có sách ghi là Lệ Đạo Nguyên).Ở • Việt Nam có Hòa thượng Thích Đức Nghiệp; Giáo sư Minh Chi; Hoàng Miễn Trai trong “Tám bài thơ vịnh về Đồ Sơn” (Đồ Sơn bát vịnh) và nghiên cứu của Ngô Đăng Lợi (Hội khoa học lịch sử Hải Phòng). • Tác giả Trịnh Minh Hiên và Đồng Thị Hồng Hoàn- Sách “Thành Nê Lê thời Asoka”- NXB Từ điển Bách Khoa 2010 Đạo Phật từ Ấn Độ thời vua Asoka (273 – 232 TCN) đã vào đất nước ta ở Nêlê Đồ Sơn đầu tiên từ thế kỷ thứ III TCN, tương đương với cuối thời đại Hùng Vương và đầu thời An Dương Vương (257 – 207 TCN). Đến thế kỷ thứ V, ngôi chùa Đót Sơn được xây dựng quy mô ở Câu Lâu, giáp Đồ Sơn- nay thuộc huyện Tiên Lãng, còn lưu được thông tin đến ngày nay… Chùa Đót Sơn Tiên Lãng được xây dựng sau Nê Lê gần 10 thế kỷ, mà hiện vật chủ yếu còn lại là thác bản văn bia, may mắn thay nơi này còn lưu được cây bồ đề cổ, vì thế các công trình xây dựng từ thời NêLê ở Đồ Sơn từ thế kỷ thứ III TCN chưa tìm thấy cũng là điều dễ hiểu. Cảng Domie chỉ cách thời đại chúng ta mấy thế kỷ (trong tài liệu thư tịch cổ ở một số nước châu Âu đều có ghi chép) mà đến nay ta vẫn chưa tìm thấy. Vì vậy thành Nêlê Đồ Sơn cách quá xa ngày nay (trên 20 thế kỷ) chưa tìm thấy cũng không có gì lạ. Đạo Phật từ Ấn Độ thời Asoka theo các thuyền buôn bằng đường biển vào Nêlê Đồ Sơn và lưu lại đây là một sự thật, dù những gì còn nằm dưới lòng đất thậm chí ở dưới biển Đồ Sơn thì chưa ai có thể biết hết. Nhưng nếu kết hợp với công tác nghiên cứu, thám sát, khai quật, khảo cổ nhất là công tác khảo cổ dưới nước, hoặc nghiên cứu thêm các vùng giáp Đồ Sơn như Tiên Lãng, Kiến Thụy, Cát Hải…, cụ thể nhất là tổ chức nghiên cứu khảo cổ học di tích chùa Đót, huyện Tiên Lãng và Đồ Sơn chắc chắn sẽ đem lại những kết quả khả quan cho vấn đề nghiên cứu đạo Phật vào Việt Nam, thành cổ ở NêLê Đồ Sơn, giúp cho việc nghiên cứu nhiều mặt khác trong lịch sử, sẽ sáng tỏ nhiều vấn đề lịch sử giao thương văn hóa biển, con đường du nhập Phật giáo vào Hải Phòng nói riêng và Việt Nam nói chung. Tài liệu tham khảo: 1. Tạ Hoài Phương, Nguyễn Hữu Cử và Trần Đức Thạnh: “Di sản địa chất trên bán đảo Đồ Sơn, Hải Phòng” - Trường Đại học Khoa học Tự nhiên, Đại học Quốc gia Hà Nội; Viện Tài nguyên và Môi trường biển, Viện Khoa học và công nghệ Việt Nam 2. Tài liệu nghiên cứu về chùa Đót Sơn, Tiên Lãng do Phạm Thắng cung cấp. 3. Đặng Xuân Bảng - “Sử học bị khảo” - Viện sử học & Nhà xuất bản Văn hóa thông tin - Hà Nội 1997, 686 trang. 4. Trịnh Minh Hiên - Đồng Hồng Hoàn: “Thành Nê Lê- Thời Asoka”- Nhà xuất bản Từ điển Bách khoa- Hà Nội năm 2010. 5. Vũ Quỳnh - Kiều Phú”Lĩnh Nam chích quái”- Nhà xuất bản Văn học 1990, 178 trang. 6. Trần Văn Giáp - “Phật Giáo Việt Nam từ khởi nguyên đến thế kỷ XVII”- Bản dịch của Tuệ Sĩ, Ban tu thư Viện đai học Vạn Học.174 trang. 7. Ủy ban khoa học xã hội Việt Nam - “Lịch sử Việt Nam” tập 1 - Nhà xuất bản Khoa học Xã hội 1971, 400 trang. 8. Trịnh Minh Hiên - “Ngược dòng thời gian”- Nhà xuất bản Hải Phòng 2008, 126 trang. 9. Lê Mạnh Thát - “Lịch Sử Phật giáo Việt Nam” Tập I (History of Vietnamese Buddhism, Vol.1). Tp. Hồ Chí Minh: Nhà xuất bản Thành Phố Hồ Chí Minh, 1999, 836 trang. 10. X. Mode - “Một chút lịch sử nghệ thuật của Nam Á và Đông Nam Á”- Nhà xuất bản nghệ thuật Dresden và nhà xuất bản Mascova 1978, 358 trang. 11. Ban nghiên cứu lịch sử Hải Phòng – “Nghiên cứu sử học Hải Phòng”- số 2-1985 Nhà xuất bản Hải Phòng, 48 trang. 12. Viện Khảo Cổ Học “Trống Đông-Sơn”, Hà Nội 1987, trang 131. 13. GS. Hà Văn Tấn “Cột kinh Phật đỉnh Tôn Thắng ở Thế kỷ X” Web: http://daitangkinhvietnam.org. 14. Phan Huy Lê, Nguyễn Quang Ngọc, Phan Đại Doãn “Chiến thắng Bạch Đằng 938 và 1288” - Nhà xuất bản Quân đội nhân dân -1988) 15. Từ điển bách khoa mở wikipedia – Web: http://vi.wikipedia.org. 16. Nguyễn Việt “Quân thủy trong lịch sử chống ngoại xâm”- Nhà xuất bản Quân đội nhân dân 1983- 456 trang. 17. Nguyễn Lang - “Việt Nam Phật Giáo Sử Luận (3 tập)” - trang web www.thuvienhoasen.org. 18. Thích Đức Nhuận -“Đạo Phật và Dòng Sử Việt” - trang web www.thuvienhoasen.org. 19. Thích Mật Thể - “Việt Nam Phật Giáo Sử Lược.”- trang web www.quangduc.com. 20. Thích Nguyên Tạng- “Phật Giáo tại Việt Nam”- trang web www.quangduc.com. 21. Lâm Như Tạng - “Phật giáo từ Ấn Độ truyền vào Việt Nam như thế nào”- web www.thuvienhoasen.org. 22. Thích Quảng Đại - “Đại đế Asoka và sự nghiệp hoằng dương Phật pháp”- trang web: zencomp.com. 23. Tâm Phương- “Phật giáo Việt Nam sinh hoạt thời mới vào”- Tập san Pháp Luân , Số 6/ tháng 8 (al) - Năm Giáp Thân (9/2004). Web: thuvienhoasen.org 24. Từ điển bách khoa mở Wikipedia – Web: http://vi.wikipedia.org. 25. Tiến sĩ Nguyễn Thị Thanh - “Việt nam trung tâm nông nghiệp xưa của thế giới” – Web: http://www.khoahoc.net 26. GS Nguyễn Văn Tuấn,“Tìm về nguồn gốc dân tộc Việt Nam qua di truyền học”- Web: www.anviettoancau.net 27. Stephen Oppenheimer-“Eden in the East-The Drowned Continent of SEA” - Web: www.vinamaso.net 28. Vũ Hữu San - “Địa lý biển Đông”- Web: http://www.vuhuusan.net/ 29. Vũ Hữu San - “Vịnh Bắc Việt, Mở đề một danh từ -Nhiều huyền thoại”- Web:http://www.vuhuusan.com 30. Cung Đình Thanh “Các vua Hùng dựng nước Văn Lang”- Web: tutuong.hypermart.net 31. Cung Ðình Thanh, Nguyễn Văn Tuấn, Nguyễn Ðức Hiệp, “Một vài ghi chép thêm về văn minh cổ và nguồn gốc dân tộc Việt Nam”- Web: tutuong.hypermart.net